Galego

Introdución

O galego é a lingua propia de Galicia. Ademais de neste territorio, onde é oficial xunto co castelán, tamén se fala nas zonas limítrofes con Asturias, León e Zamora, e en áreas xeográficas con ampla presenza de emigrantes galegos de Europa e Latinoamérica. Pertence á familia das linguas románicas e é o resultado da evolución do latín vulgar do noroeste da Península Ibérica, con algunhas achegas léxicas de linguas prerromanas e, posteriormente, xermánicas e árabes.

Na Idade Media, no ámbito territorial do Reino de Galicia, vaise formando paulatinamente o galego-portugués, que se considera constituído como lingua antes do século X, aínda que os primeiros testemuños escritos aparecen no século XII. Precisamente no XII a zona sur deste territorio sepárase e pasa a conformar o Reino de Portugal. Ao longo dos séculos a fronteira provoca diverxencias dialectais, de xeito que na actualidade á lingua falada ao norte denomínaselle galego e á falada ao sur denomínaselle portugués.

Con todo, durante os séculos medievais a unidade lingüística mantívose e xurdiron manifestacións literarias galego-portuguesas en prosa e en verso, onde a lírica trobadoresca, tanto sacra como profana, tivo un especial protagonismo. Pero os principais testemuños atopámolos nos documentos que reflicten actos notariais, administrativos e xudiciais. Estes son os que máis abundan nos arquivos, e nos cales dende finais do século XII o galego, que era a lingua de comunicación oral habitual de todos os estamentos, vai desprazando ao latín.

As condicións sociopolíticas baixomedievais e principalmente as da Idade Moderna provocaron un desprazamento do uso do galego en favor do castelán na comunicación formal e escrita, os chamados Séculos Escuros (XVI-XVIII), aínda que seguiu sendo maioritaria a súa utilización a nivel oral. A situación cambia a mediados do século XIX co Rexurdimento, que trae a recuperación dos usos literarios do galego. Durante o século XX, coa paréntese do franquismo, consolídase como lingua culta e formal utilizada en todos os ámbitos a nivel público.

O galego nos Arquivos Estatais

Nos Arquivos Estatais atoparémonos principalmente documentación en galego dende o século XIII e ata o século XV. Tamén a partires do século XIX poderemos localizar algúns exemplos, aínda que en menor medida.

Archivo Histórico Nacional

Neste arquivo consérvase o groso da documentación medieval en galego dos Arquivos Estatais.

• Sección Clero É na que máis documentos en galego poderemos atopar. Reúne os fondos das comunidades relixiosas desamortizadas durante o século XIX, que tras un primeiro paso polas Delegacións de Facenda van ingresando no Arquivo despois da súa fundación en 1866. Engloba tanto ao clero secular (por exemplo, a catedral de Lugo ) como ao regular, que é do que máis documentación conservamos. Podemos mencionar os mosteiros de Oseira , Melón , Montederramo , Armenteira , Oia , Samos , Poio , Vilanova de Dozón ou Celanova , entre outros. Estes fondos conservan documentos en latín, galego, e castelán.
• Sección Códices e Cartularios Formouse de modo artificial por necesidades de conservación. Nela consérvanse tumbos como por exemplo o de Oseira , o de Lourenzá ou o de Toxos Outos , que inclúen documentos en galego.

Achivo Histórico de la Nobleza

Poderemos atopar documentación en galego naqueles fondos que cronoloxicamente abarquen a Idade Media e que teñan vínculo co territorio do Reino de Galicia, por exemplo o Arquivo dos Marqueses de Mos

Archivo General de Simancas

Os fondos do Consello de Portugal inclúen documentos en portugués, interesante para coñecer a evolución do idioma ao sur da fronteira durante a Idade Moderna

Archivo Histórico de los Movimientos Sociales

Dentro do grupo de fondos do Centro de Investigación e Formación Feminista. Federación Provincial de Asociacións de Mulleres Flora Tristán poderemos atopar documentación en galego na correspondencia (anos 1989, 1991, 1995 e 1996) e en transcricións de entrevistas realizadas a mulleres galegas ademais de adhesivos, carteis, calendario e axendas.

Centro Documental de la Memoria Histórica

• Nos fondos do Tribunal da Represión da Masonería e o Comunismo poderá aparecer documentación en galego nas probas presentadas
• Carteis : diversos carteis en galego, especialmente da época da Transición.

Archivo General de la Administración

Poderemos atopar documentación en galego principalmente nos expedientes de censuras, como os Expedientes de censura cinematográfica (por exemplo, A Tola ), musical, literaria e teatral. Gran parte deles atópanse na documentación da Dirección Xeral de Información / Dirección Xeral de Cultura Popular .

Recursos para a investigación

Bibliografía xeral

• Clarinda de Azevedo Maia, História do galego-português: estado linguístico da Galiza e do Noroeste de Portugal desde ou século XIII ao século XVI: (com referência à situação do galego moderno), Imprensa da Universidade de Coimbra, 2017. Dispoñible en rede
• Ana Isabel Boullón Agrelo (ed.), Na nosa lyngoage galega: a emerxencia do galego como lingua escrita na Idade Media, Consello da Cultura Galega, Instituto da Lingua Galega, Santiago de Compostela, 2007. Dispoñible en rede
• Souto Cabo, José Antonio, "Documentos galego-portugueses dous séculos XII e XIII", Revista Galega de Filoloxía. Monografía 5, Área de Filoloxías Galega e Portuguesa, A Coruña, 2008. Dispoñible en rede

Institucións

• Real Academia Galega
• Consello da Cultura Galega
• Centro Ramón Piñeiro
• Instituto da Lingua Galega
• Tecnoloxías e Aplicacións da Lingua Galega
• Academia Galega da Língua Portuguesa

Dicionarios

• Dicionario da Real Academia Galega
• Dicionário Estraviz
• Dicionario de dicionarios (DdD)
• Dicionario de dicionarios do galego medieval

Corpus documentais

• CODOLGA. Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
• Gallaeciae Monumenta Historica
• Corpus Xelmírez. Corpus lingüístico da Galicia medieval
• TMILG. Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega
• Gondomar. Corpus dixital de textos galegos da Idade Moderna
• TILG. Tesouro Informatizado da Lingua Galega

Toponimia

• Nomenclátor de Galicia
• Inventario Toponímico da Galicia Medieval
• Toponimia de Galicia
• Galicia nomeada