Éuscaro

Introdución

O éuscaro (denominado vasco, vascuence ou vizcaino nos documentos antigos; euskara para os vascoparlantes) é unha lingua non indoeuropea, caracterizada polo seu illamento en relación coas linguas circundantes. Actualmente fálase nun territorio coñecido como País Vasco ou Euskal Herria, territorio común no cultural aínda que non no administrativo, repartido entre os estados de Francia e España, aínda que é na zona peninsular, nas Comunidades Autónoma de Euskadi e Foral de Navarra, onde se concentra o 90% dos falantes.

A pesares de que nos últimos 40 anos creceu o número de falantes, o éuscaro é dende a Baixa Idade Media unha lingua que sofre unha lenta e continua regresión, polo que se pode documentar a súa presenza en zonas nas que na actualidade non se fala o idioma.

Como lingua escrita e, como consecuencia, como lingua de documentos de arquivo, a súa presenza é moi exigua, o que ten a súa explicación no fenómeno lingüístico coñecido como diglosia. Nunha situación diglósica a unha lingua popular, que para a maioría foi a lingua materna, sobrepónselle outra lingua revestida de maior prestixio social que é a de uso na xustiza, a administración, a educación, os medios de comunicación e outras institucións sociais, o que contribúe á minoración do marco social da lingua materna maioritaria. Por iso é polo que a case totalidade dos documentos de arquivo que proceden dos territorios do éuscaro están redactados en linguas que no seu momento considerábanse máis prestixiosas ou máis necesarias no ámbito do escrito como o castelán, o francés ou o latín.

Aínda que existe dende o século XVI como lingua escrita de uso privado ou por razóns literarias, non será ata finais do século XIX cando unha parte dos falantes do éuscaro tomen conciencia da necesidade do desenvolvemento dunha lingua escrita e se comecen a redactar de forma regular documentos en éuscaro en ambientes políticos ou de prensa. Na actualidade é lingua oficial na Comunidade Autónoma Vasca e en zonas da Comunidade Foral de Navarra, mentres que no país vasco-francés non ten ese carácter.

O éuscaro nos Arquivos Estatais

A situación lingüística comentada explica o feito de que ata finais do século XX non se conserven documentos redactados integramente en éuscaro máis que en circunstancias moi excepcionais. Con todo, a presenza do idioma constátase continuamente en moitos dos documentos redactados no País Vasco tanto pola presenza de palabras, xiros ou formas de expresión, como polo testemuño de procedementos necesarios para a efectividade xurídica dos actos recollidos nos documentos. Así, a obriga de explicar en lingua vernácula o contido dos documentos, ou os rastros que deixa o proceso de tradución permanente que se produce entre os encargados da redacción dos documentos (escribáns, oficiais da administración, etc.) e os falantes do éuscaro permiten detectar a constante presenza do idioma.

É o ámbito relixioso alí onde máis se usa o idioma debido á necesidade de contactar coas clases populares, polo que a maior parte dos textos literarios teñen ese carácter.

Por outra banda, son os actos administrativos nos que existe unha presenza do oral (a xustiza, o ámbito notarial ou o municipal) aqueles en os que eses pequenos ‘rastros’ do idioma aparecen de forma máis frecuente. Nestes casos, por desgraza, os instrumentos descritivos dos arquivos non adoitan ter en conta este feito, de xeito que son poucos os documentos destas características que resulten fáciles de localizar.

Como se dixo, é desde finais do século XIX cando diferentes movementos políticos ou culturais impulsen o uso do vasco.

Archivo de la Real Chancillería de Valladolid

Todo tipo de procesos xudiciais da Real Audiencia e Chancillería de Valladolid nos que interveñen falantes monolingües vascos. En concreto pódense mencionar unha serie de documentos analizados nun artigo de Ángel Alonso Cortés e Dolores Carnicer : unha carta de 1549 na que a Xunta do Señorío de Biscaia solicita que envíen sempre receptores que entendan o idioma vasco (CÉDULAS Y PRAGMÁTICAS,CAJA 1,39 ) e algúns preitos (PL CIVILES, ZARANDONA BALBOA (F),CAJA 5694, SALA DE VIZCAYA,CAJA 4302,3 e SALA DE VIZCAYA,CAJA 4466,2).

Archivo General de Simancas

Conserva unha serie de cartas de espionaxe militar en éuscaro, 19 enviadas pola señora de Urtubia a Juan Velázquez de Velasco e outra de autoría menos clara. Estes documentos foron estudados por José Manuel Floristán Imízcoz nun artigo .

Archivo Histórico Nacional

O éuscaro poderá estar presente en series como licenzas de impresión , procesos xudiciais, ou nos fondos do Consello da Inquisición relativos ao tribunal de Logroño.

Archivo General de la Administración

Poderemos atopar documentación nos expedientes de censura, como os Expedientes de censura cinematográfica , musical, literaria e teatral. Gran parte deles atópanse na documentación dea Dirección Xeral de Información / Dirección Xeral de Cultura Popular .

Centro Documental de la Memoria Histórica

• A Sección Político-Social conta con documentación en éuscaro, non só en PS-BILBAO , senón tamén en PS-BARCELONA (por exemplo, con expedientes e artigos sobre o ensino do éuscaro) e PS-MADRID (por exemplo, do Departamento de Xustiza e Cultura do Goberno de Euskadi ).
• Nos fondos do Tribunal da Represión da Masonería e o Comunismo tamén poderá aparecer documentación en vasco nas probas presentadas.
• En Coleccións consérvanse documentos sobre nenos vascos evacuados .

Archivo Histórico de los Movimientos Sociales

Dentro do grupo de fondos do Centro de Investigación e Formación Feminista. Federación Provincial de Asociacións de Mulleres Flora Tristán poderemos atopar documentación en éuscaro en transcricións de entrevistas realizadas a mulleres vascas .

Recursos para a investigación

Información xeral

• Euskera Etxepare Euskal Institutoa Instituto para o impulso internacional do éuscaro.
• Recursos en liña Etxepare Euskal Institutoa Instituto para o impulso internacional do éuscaro.

Dicionarios

• Elhuyar Éuscaro-español; éuscaro-inglés; éuscaro-francés.
• Zehazki Éuscaro-español.
• Dicionario de Euskaltzaindia Real Academia da Lingua Vasca (Eúscaro-eúscaro).

Tradutor

• Itzuli Tradutor neuronal español-éuscaro, éuscaro-español.

Corpus dixitais

• Lexikoaren behatokia Observatorio léxico do éuscaro (éuscaro-éuscaro).
• XX. mendeko Euskararen Corpus Estatistikoa Corpus estatístico do éuscarodo século XX (éuscaro-éuscaro).