Aragonés

Introdución

O aragonés é unha lingua románica que xurdiu como resultado da evolución do latín vulgar falado na vertente meridional do Pirineo central. Actualmente fálase nalgúns pobos do norte de Aragón, pero no pasado utilizouse na maior parte do antigo reino, e tamén en comarcas lindeiras da Comunitat Valenciana. De acordo co Atlas das Linguas en Perigo da UNESCO, atópase en perigo de extinción.

A Lei 3/2013, do 9 de maio, de uso, protección e promoción das linguas e modalidades lingüísticas propias de Aragón recoñécea como lingua propia de Aragón baixo a denominación de "lingua aragonesa propia das áreas pirenaica e prepirenaica". Está regulada polo Instituto de l'Aragonés, que forma parte da Academia Aragonesa de la Lengua .

Comparte numerosos trazos con linguas lindeiras como castelán, occitano e catalán, o que fai dela unha ponte entre o espazo iberorrománico e galorrománico. Garda especial similitude co extinto romance de Navarra, ata o punto de que numerosos lingüístas agrúpanos baixo a categoría "navarroaragonés".

O aragonés nos Arquivos Estatais

Esta lingua utilizouse habitualmente nos escritos do reino de Aragón durante a Idade Media, e despois abandonouse a favor do castelán, de xeito que o seu uso quedou relegado á oralidad das clases populares. Para as épocas moderna e contemporánea só se conservan algunhas pezas de literatura popular e apuntamentos de lingüistas.

Aquí menciónanse algúns dos fondos dos Arquivos Estatais onde poden localizarse documentos neste idioma.

Achivo de la Corona de Aragón

• Rexistros da Real Chancelería Ata mediados do século XV, a correspondencia destinada ao reino de Aragón escribíase usualmente en aragonés, polo que existen milleiros e milleiros de cartas reais nesta lingua copiadas nos rexistros, mesturadas con outras en latín, catalán, italiano e castelán.
• Cartas Reais Diplomáticas Esta serie inclúe a documentación solta en papel da Real Chancelería, e nelas inclúense centos de cartas dirixidas polos concellos e individuos de Aragón aos seus soberanos, xeralmente redactadas na lingua do reino.
• Libros de contas da Bailía Xeral de Aragón Os responsables da administración económica do reino enviaban as súas contas anuais ao Maestre Racional para a súa fiscalización.

Archivo Histórico Nacional

• Mosteiro de San Juan de la Peña Esta institución emblemática das orixes do reino conserva unha nutrida colección de pergameos e protocolos notariais escritos en aragonés.
• Castelanía de Amposta O fondo desta institución, filial da orde de San Xoan de Xerusalén en Aragón, conserva documentación de todo o reino. Abunda a documentación de Juan Ferrández de Heredia, castelán entre 1344 e 1377, impulsor de numerosas traducións ao aragonés.
• Comunidade de Aldeas de Daroca Este organismo político agrupaba a un centenar de pobos do Sistema Ibérico. Acumulou un fondo de milleiros de pergameos e cartas en papel que mostran a lingua escrita usual no medio rural aragonés.

Recursos para a investigación

Bibliografía xeral

• Francho Nagore Laín, El aragonés del siglo XIV según el texto de la Crónica de San Juan de la Peña, Huesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses, 2003.

Dicionarios

• Vicente Lagüéns Gracia, Léxico jurídico en documentos notariales aragoneses de la Edad Media (siglos XIV y XV). Zaragoza, Gobierno de Aragón, 1992. Rexistro en CCBAE

• Coloma Lleal, Vocabulario de la Cancillería Aragonesa (siglo XV), Zaragoza, Institución Fernando el Católico, 1997. Rexistro en CCBAE

• Bernat Pottier, "Étude lexicologique sur des inventaires aragonais", Vox Romanica, 10 (1948-1949), pp. 87-219. Dispoñible en rede

• Tresoro d'a Luenga Aragonesa, Huesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses, 1997-2002. Dispoñible en rede

Corpus dixitais

• Biblioteca Digital de Textos en Español Antiguo. Textos Navarro-Aragoneses. Hispanic Seminary of Medieval Studies. Dispoñible en rede