Guía de investigación

A investigación sobre as linguas

As linguas están suxeitas a constantes transformacións a través do tempo: as palabras, a súa pronuncia ou a forma de organizalas no discurso van cambiando co paso das xeracións, como tamén o fan o uso e a consideración dos diferentes idiomas e dialectos. Así, o que nunha época pode ser normal, noutra resultaría vulgar, maleducado ou directamente incomprensible. A historia da linguaxe aspira a coñecer e comprender a evolución das expresións lingüísticas.

As investigadoras e os investigadores que se introducen nesta rama do coñecemento precisan información sobre as formas de falar e escribir no pasado, e para conseguila deben explorar con frecuencia os fondos das bibliotecas e, sobre todo, dos arquivos.

A historia das linguas que se falaron e escribiron en España dende hai máis dun milenio ata os nosos días pode construírse, e en boa medida construíuse, grazas á investigación desenvolvida nos arquivos. Sen ir máis lonxe, Ramón Menéndez Pidal , iniciador da Filoloxía Hispánica, indagou entre pergameos e atados para reunir os seus Documentos Lingüísticos de España relativos ao ámbito castelán, que constitúen un dos alicerces da súa monumental obra Orígenes del Español . Similar atención aos documentos antigos prestaron varios pioneiros do estudo do catalán ou valenciano, caso de Antoni Maria Alcover ou Joaquim Miret i Sants .

Seguindo os pasos deses primeiros mestres, filólogos e lingüistas seguen frecuentando as salas dos Arquivos Estatais, ou navegan polos carreiros dixitais de PARES, co obxectivo de explotar o seu colosal potencial informativo.

Estratexias de investigación

Os fondos dos nosos arquivos son inxentes e, por este motivo, un usuario novel pode ter problemas para orientarse neles. É necesario, por tanto, seguir certas estratexias de procura e agudizar o enxeño.

A investigación lingüística nos arquivos presenta algunhas dificultades específicas. Por unha banda, a organización dos fondos de acordo cos principios arquivísticos de procedencia e ordenación responde a criterios institucionais, e a lingua non adoita tomarse en consideración. Por outra banda, moitas descricións de documentos non fan constar o idioma en que están escritos, o que fai ardua a procura, e mesmo cando si que se indica, faise mediante categorías moi amplas.

Por iso, para atopar documentos nas diferentes linguas e nas súas variedades é imprescindible ter presente a cultura escrita propia das institucións produtoras ao longo dos diferentes momentos históricos. Por exemplo, buscar textos en calquera idioma vernáculo antes do século XIII adoita ser infrutuoso, como o é buscalos en toda lingua que non sexa a castelá dende o século XVIII. A procura tamén será diferente dependendo do fenómeno que se investiga: se nos interesa a linguaxe formal servirannos as escrituras expedidas por chancelarías rexias e notarías; se imos detrás das pegadas da oralidad deberiamos encamiñarnos máis ben cara procesos xudiciais ou cartas persoais e, se analizamos o léxico, os inventarios notariais de bens ou os rexistros aduaneiros poden ser a clave.

Ferramentas lingüísticas

Máis aló da investigación lingüística, a linguaxe é unha das barreiras que se interpón entre os usuarios e a información dos documentos históricos. Os usuarios dos Arquivos Estatais teñen ao seu dispor numerosas ferramentas que poden facilitar a comprensión do idioma dos documentos: recursos existentes na rede, bibliografía das nosas bibliotecas e, por suposto, a experiencia do noso persoal.

A seguir, descríbense os dous tipos de recursos máis relevantes. Dentro do apartado dedicado a cada unha das linguas, preséntanse os que existen especificamente para cada unha delas.

Por unha banda, atópanse os dicionarios, que son a ferramenta máis frecuentada e, de feito, moitos están dispoñibles nas salas de lectura dos Arquivos Estatais. Os máis útiles son os dicionarios históricos, que recollen o significado das palabras ao longo da historia dunha lingua, e non exclusivamente o que posúen na actualidade, polo que conteñen vocábulos desusados e acepcións perdidas; aínda que non os hai para todas as linguas, si que existen para o castelán, o catalán ou valenciano e o eúscaro. Ademais, poden ser valiosos os léxicos temáticos e parciais relativos a un corpus textual concreto (por exemplo, sobre o castelán dos textos alfonsíes) ou a unha temática (ámbito xurídico, comercio, medicamento…).

Doutra banda, existen numerosos corpus dixitais que reúnen un gran número de textos de todos os períodos. A exploración das palabras e expresións lingüísticas contidas neles pode axudarnos a comprender os nosos propios documentos. Para o latín existen compilacións sobre a documentación medieval de Galicia e Cataluña (coñecidos polas súas acrónimos CODOLGA e CODOLCAT , respectivamente). Ademais, a maioría de linguas españolas actuais tamén dispoñen de corpus similares, como é o caso do Corpus Diacrónico do Español (CORDE) elaborado pola Real Academia Española.