Asturiarra-leondarra

Sarrera

Asturiera latin mintzatuaren bilakaeraren ondorioz sortutako hizkuntza erromanikoa da, administrazio erromatarraren Conventum Asturum osatzen duten lurretan eta, horren ondoren, Asturias eta Leongo Erdi Aroko erresumaren oinarrian. Hori dela eta, asturiar-leondar, astur-leondar edo leondar ere esaten zaio, baina gaur egun Asturiasen bertan edo ondoko Leongo eremuetan du bizitasunik handiena, baita Miranda do Douron ere (Portugal), non Mirandes deitzen zaion. Bable ordezko terminoa, XVIII. mendearen amaieratik hainbat testu adituk transmititua eta gaur egungo erabilera administratiboetan agertzen dena, ez du herri-tradiziorik.

Tipologiari dagokionez, hispanoerromanikoaren continuumaren barruan gaztelaniaren eta bloke galiziar-portugaldarraren arteko tarteko posizioan agertzen da, nahiz eta azken horrekiko egiturazko kidetasun handiagoak aukera ematen duen bi domeinuek osatzen duten hispaniar ipar-mendebaldeko azpifamilia bat aintzat hartzeko.

Gaur egun, asturiarren heren batek asturierazko hiztuntzat hartzen du bere burua, 2017ko Euskobarometroaren inkestaren arabera, baina hizkuntza-gaitasunaren maila eta erabileraren banaketa soziala oso desberdinak dira.

Asturiasko eta Leongo hizkuntza-berezitasuna berariaz onartuta dago Asturiasko eta Gaztela eta Leongo autonomia-estatutuetan, nahiz eta Asturiasko Komunitate Autonomoak bakarrik garatu duen berariazko legeria bat (Bable/asturieraren erabilera eta sustapenari buruzko 1998ko Legea ) Haren arau-kodeaz arduratzen den erakunde ofiziala Academia de la Llingua Asturiana da, 1980an sortua.

Asturiera-leonera Estatuko Artxiboetako dokumentuetan

Asturieraren eta leondarraren lekukotza dokumentalak Goi Erdi Aroko diplomatikakoak dira, nahiz eta tokiko erromantze-sistema bete-betean eta kontzienteki erabiltzea XII. mendetik soilik erregistratzen da (1155eko Avilesko Forua hartzen da erreferentziatzat), eta XIII. mendearen erdialdetik aurrera orokortzen da eskribautzetan. Mende bat geroago ikus daiteke notario-idazkien gazteleratze hasiberria, ondorengo garaietan asturianismo lexiko edo gramatikalak sakabanatuta eta sistematikotasun gutxirekin ozta-ozta biltzen zituena. Ordutik, hizkuntza erregistro oral-kolokialera edo, hala badagokio, XVII. mendetik etengabe dokumentatutako konposizio literarioetara mugatu da.

Asturiera-leongo hizkuntzaren dokumentazio historikoa estatuko, autonomiako, udaleko edo elizako hainbat artxibotan banatzen da. Antzinako funts nagusiak Oviedo eta Leongo katedraletako artxiboetan, San Pelaio monasterioan edo Oviedo/Uviéu edo Avilés udalerrietan gordetzen dira. Azken mendeetarako dokumenturik garrantzitsuenak Asturiasko Liburutegian , Real Instituto de Estudios Asturianosen eta Academia de la Llingua Asturianan daude, besteak beste.

Estatuko Artxiboek ere asturiera-leonerazko dokumentazio ugari gordetzen dute, Erdi Arotik hasi eta gaur egunera arte.

Archivo Histórico Nacional

Klero atalak XIX. mendeko Desamortizazioaren ondorioz asturiera-leondar hizkuntzalaritzaren alorreko hainbat eliz erakunderen artxiboak biltzen ditu.

• Oviedoko katedrala Erakundeak gordetzen duen dokumentazio osagarria gordetzen du, IX. mendera artekoa. 69 paper-sorta, 67 bolumen-menu eta 14 pergamino-karpeta ditu, eta horien barruan Erdi Aroko hainbat notario-akta daude asturieraz.

• Leongo katedrala Dokumentu funts txikia, erakundeak berak gordetzen duenaren osagarri. X. mendekoa da, eta hainbat pergamino, paper-sorta eta lumen ditu.

• Santa María de Carrizoren monastegia Emakumeen monasterio zistertarra, 1176an sortua. Hondoan, Erdi Aroko pergaminoen karpeta bat dago, eta, horrez gain, zenbait paper-sorta eta ondorengo kronologiako liburukiak.

• Belmonteko Andre Mariaren monasterioa Goi Erdi Aroko gizonezko zenobioa, Zisterraren ordena hartu zuena XII. mendean. 14 pergamino karpeta ditu, neurri handi batean Erdi Arokoak eta asturieraz idatziak.

Archivo General de la Administración

• Informazio eta Turismo Ministerioa 1970eko hamarkadako diskoetxeen zentsura-espedienteek asturierazko musika-talde ugari biltzen dituzte.

Ikerketarako baliabideak

Bibliografia orokorra

• Francisco Alonso de la Torre Gutiérrez, “ Análisis gráfico-fonético de documentos notariales escritos en Asturias durante los siglos XIII, XIV y XV”, Res Diachronicae 18 (2020), pp. 63-85. Sarean erabilgarri

• Xosé Lluis García Arias, Gramática histórica de la lengua asturiana. Fonética, fonología e introducción a la morfosintaxis histórica. Oviedo/Uviéu, , Academia de la Llingua Asturiana, 2003.

• José Ramón Morala Rodríguez, “Norma y usos gráficos en la documentación leonesa”, Aemilianense 1 (2004), pp. 405-429. Sarean erabilgarri

• Elena Rodríguez Díaz, ”Lengua asturiana y cultura oficial en la Asturias del siglo XIV”, Lletres Asturianes 35 (1990), pp. 127-134. Sarean erabilgarri

• Xulio Viejo Fernández, La formación histórica de la llingua asturiana. Oviedo/Uviéu, Trabe, 2003.

• Xulio Viejo Fernández, La llingua n’Asturies al traviés de los sieglos. Gijon/Xixón, Trea, 2022.

Hiztegiak

• Diccionariu de la llingua asturiana. Academia de la Llingua Asturiana, Oviedo/Uviéu, 2000. Sarean erabilgarri
• Xosé Lluis García Arias, Toponimia asturiana: el porqué de los nombres de nuestros pueblos. Oviedo, Asturiasko/Prensa Asturiana/La Nueva España, 2005. Sarean erabilgarri
• Xosé Lluis García Arias, Diccionariu etimolóxicu de la llingua asturiana. Oviedo/Uviéu, Academia de la Llingua Asturiana/Universidá d’Uviéu 2017-2021.
• Jannick Dio Men Loyer, Léxico del leonés actual. León, Centro de Estudios e Investigación San Isidoro, 2002-2012. Sarean erabilgarri

Dokumentu bildumak

• Ana María Cano González, Xosé Lluis García Arias, Isabel Torrente Fernández, Xulio Viejo Fernández, Susana Villa Basalo, Loreto Díaz Suárez, Ramiro Javier Barcia López, Repertorio de fuentes documentales del dominio lingüístico asturiano-leonés en la Edad Media. Oviedo/Uviéu, Conseyería de Cultura delPrincipáu d’Asturies, 1996.